Prawnik przyszłości - lider zrównoważonego rozwoju

Gospodarka obecnie przechodzi transformację na zrównoważoną i niskoemisyjną. Produkty i procesy przemysłowe w coraz większym stopniu oparte są o innowacyjne rozwiązania cyfrowe.

Transformacja w kierunku zrównoważonego rozwoju jest nie tylko przedsięwzięciem gospodarczym i społecznym, ale też procesem rozpisanym na najbliższe pokolenia. Dokonanie takiej transformacji wymaga świadomości, a także systemów prawnych  obejmujących wszelkie działania mające bezpośredni lub pośredni wpływ na środowisko, klimat, zdrowie, dobrostan ludzi czy stan zasobów naturalnych. Celem zachodzącej już w świecie transformacji jest nie tylko ochrona klimatu czy środowiska, ale także ukształtowanie się sprawiedliwych i dostatnich społeczeństw, których gospodarka będzie nowoczesna, zasobooszczędna i konkurencyjna.

Zapoczątkowany proces przechodzenia na model rozwoju zrównoważonego odbywa się na płaszczyznach międzynarodowych, krajowych, lokalnych i wymagał będzie wkładu ze strony różnych „udziałowców” w tym administracji publicznej, biznesu, organizacji pozarządowych i zwykłych obywateli. Nie ulega wątpliwości, że proces zmiany dotychczasowego paradygmatu rozwoju nie może skutecznie przebiec bez profesjonalnego wsparcia, w tym - prawnego.

 Geneza koncepcji zrównoważonego rozwoju

Pojęcie „zrównoważony rozwój” pojawiło się w 1968 r. podczas obrad Międzynarodowej Konferencji Ekspertów Naukowych UNESCO, poświęconej wzajemnym powiązaniom środowiska i rozwoju. W tzw. Deklaracji Sztokholmskiej z 1972 r.  podkreślono potrzebę prowadzenia racjonalnej gospodarki zasobami oraz planowanie, które stanowi narzędzie godzenia potrzeb rozwoju z potrzebami ochrony i ulepszania środowiska. Ważnym wydarzeniem na drodze rozwoju koncepcji zrównoważonego rozwoju było powołanie w 1983 r. Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju pod egidą ONZ. Przełomowym w kształtowaniu pojęcia „zrównoważony rozwój”  było przedstawienie przez wspomnianą Komisję w 1987 r. definicji zrównoważonego rozwoju w Raporcie Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju ONZ pt. „Nasza Wspólna Przyszłość” (tzw. Raport Brundtland). Zgodnie z raportem zrównoważony rozwój został zdefiniowany jako „rozwój, który odpowiada potrzebom teraźniejszości, bez uszczerbku dla zdolności przyszłych pokoleń do zaspokojenia ich własnych potrzeb”. Kolejnym kamieniem milowym w rozwoju pojęcia zrównoważonego rozwoju  była Deklaracja w sprawie środowiska i rozwoju (zwana również Kartą Ziemi) oraz Globalny program działań – Agenda 21 przyjęte podczas tzw. Pierwszego Szczytu Ziemi w 1992 r. W 2000 r. miał miejsce tzw. Szczyt Milenijny, na którym podpisano Deklarację Milenijną Narodów Zjednoczonych, według której zasoby naturalne powinny być chronione w sposób przezorny i zgodny z założeniami zrównoważonego rozwoju, a wzorce produkcji i konsumpcji powinny być zmienione w imię lepszej przyszłości dla następnych pokoleń. Deklaracja „Przyszłość, jaką chcemy mieć” z 2012 r. przyjęta podczas Światowego Szczytu w Rio de Janeiro definiuje zrównoważony rozwój jako „rozwój, który zapewnia zaspokojenie potrzeb obecnych pokoleń, nie przekreśla możliwości zaspokojenia potrzeb pokoleń następnych”.

W 2015 r. podczas Szczytu Zrównoważonego Rozwoju została przyjęta Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju, tzw. Agenda 2030. Nowa Agenda zawierająca 17 globalnych celów oraz 169  powiązanych z nimi zadań ma historyczne wręcz znaczenie. Zgodnie z Preambułą Agenda 2030 jest planem działań na rzecz ludzi, planety i dobrobytu. Cele Zrównoważonego Rozwoju, zgodnie z Preambułą, a także powiązane z nimi zadania są współzależne i niepodzielne oraz zapewniają równowagę pomiędzy trzema aspektami zrównoważonego rozwoju – gospodarczym, społecznym i środowiskowym. Agenda ma zostać w pełni wdrożona do 2030 r. Co istotne, cele i zadania zawarte w Agendzie 2030 są wynikiem prowadzonych przez ponad dwa lata intensywnych konsultacji społecznych i zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego oraz innych zainteresowanych podmiotów na całym świecie.  Agenda 2030 bardzo mono podkreśla prawa i godność człowieka, praworządność, sprawiedliwość, równość oraz brak dyskryminacji. Istotnym jest wzrost gospodarczy oparty o wzorce zrównoważonej konsumpcji i produkcji, a wykorzystanie zasobów naturalnych – od powietrza po glebę, od rzek, jezior i formacji wodonośnych po morza i oceany – ma charakter zrównoważony.

Zrównoważony rozwój w Unii Europejskiej

Termin „zrównoważony rozwój” pojawił się  zarówno w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) jak i  Traktacie o Unii Europejskiej (TUE), które stanowią fundament prawny Unii Europejskiej, jednakże żaden z tych traktatów nie zawiera definicji tego pojęcia. W praktyce instytucje Unii Europejskiej polegają na definicji przyjętej w Raporcie Brundtland. 

Zrównoważony rozwój wymieniony jest w preambule do TUE jako jeden z jego głównych celów UE. Tamże strony traktatu wyraziły „mocną wolę popierania postępu gospodarczego i społecznego swych narodów poprzez urzeczywistnianie rynku wewnętrznego oraz umacniania spójności i ochrony środowiska przy uwzględnianiu zasady zrównoważonego rozwoju /…/”. Z kolei w art. 3 ust. 3 TUE strony postanowiły, że Unia „działa na rzecz trwałego rozwoju Europy, którego podstawą jest zrównoważony wzrost gospodarczy oraz stabilność cen, społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu społecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska”. Mocne i jasne zobowiązanie odnośnie stosowania zrównoważonego rozwoju w praktyce zawarto w art. 11 TFUE: „przy ustalaniu i realizacji polityk i działań Unii, w szczególności w celu wspierania zrównoważonego rozwoju, muszą być brane pod uwagę wymogi ochrony środowiska”. Zobowiązanie to zostało spełnione wielokrotnie przy okazji uchwalania różnego rodzaju pochodnych aktów prawa unijnego, np. rozporządzeń czy dyrektyw.

W 2009 r. został wydany przez Komisję Europejską Komunikat – Przegląd strategii Unii Europejskiej na rzecz zrównoważonego rozwoju 2009 r., zgodnie z którym zrównoważony rozwój jest nadrzędnym długoterminowym celem Unii Europejskiej.

Rok 2010 był z punktu widzenia wdrażania i egzekucji zasady zrównoważonego rozwoju przełomowy w Unii Europejskiej. Został wtedy wydany Komunikat Komisji Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Zrównoważony rozwój, zgodnie ze strategią Europa 2020, oznacza budowanie zrównoważonej i konkurencyjnej gospodarki efektywnie korzystającej z zasobów, wykorzystując do tego pierwszoplanową pozycję Europy w wyścigu do nowych procesów i technologii, w tym technologii przyjaznych środowisku. Takie podejście miało zapobiec degradacji środowiska, utracie bioróżnorodności i niezrównoważonemu wykorzystywaniu zasobów.

Kolejnym krokiem milowym w regulacjach Unii Europejskiej jest Komunikat Komisji z 2016 r. tzw. Strategia zrównoważonego rozwoju. Zgodnie z tym dokumentem,  istotą zrównoważonego rozwoju jest godne życie dla wszystkich Ziemi, na które składają się dobrobyt i wydajna gospodarka, pokojowe społeczeństwa, włączenie społeczne i odpowiedzialność za środowisko.

Najnowszym programem i strategią europejską jest tzw. Europejski Zielony Ład opublikowany w postaci Komunikatu Komisji Europejskiej. Strategia ta stawia czoła wyzwaniom związanym z klimatem i środowiskiem. Zgodnie z preambułą do Komunikatu, „Atmosfera się ociepla, a klimat zmienia się z każdym rokiem. Milionowi z ośmiu milionów gatunków na naszej planecie grozi wyginięcie. Lasy i oceany są zanieczyszczane i niszczone. Odpowiedzią na te wyzwania jest właśnie Europejski Zielony Ład. Jest to nowa strategia wzrostu, której celem jest przekształcenie UE w sprawiedliwe i dostatnie społeczeństwo, z nowoczesną, zasobooszczędną i konkurencyjną gospodarką, w której nie będzie emisji netto gazów cieplarnianych w 2050 r. I gdzie wzrost gospodarczy jest oddzielony od wykorzystania zasobów”. Zielony Ład jest integralną częścią strategii Komisji Europejskiej mającej na celu wdrożenie Agendy ONZ 2030 i celów zrównoważonego rozwoju.  

W obecnej chwili trwają końcowe prace Komisji Europejskiej nad projektem ósmego unijnego programu działań w zakresie środowiska do 2030 r. (General Union Environment Action Programme to 2030) (przypis: COM (2020) 652 final 2020/0300 (COD). Tego typu dokumenty, z których pierwszy został przyjęty w 1970 r., stanowią podstawowe wytyczne dla rozwoju polityki ekologicznej Unii Europejskiej. Po zakończeniu prac przez Komisję i po przejściu zwykłej ścieżki legislacyjnej (art. 192.3 TFUE), program działań  zostanie przyjęty przez Parlament Europejski i Radę w postaci decyzji. Nadrzędnym celem 8 programu działań jest przyspieszenie transformacji Unii Europejskiej na model gospodarki neutralnej dla klimatu, surowcowo wydajnej, cyrkularnej, osiągającej jednocześnie cele Agendy 2030 (NZ) i zawarte w niej cele zrównoważonego rozwoju, a także środowiskowe i klimatyczne cele Europejskiego Zielonego Ładu. Mimo że z tytułu dokumentu można by wnosić, że horyzont czasowy dla przewidzianych w nim działań ekologicznych kończy się na 2030 r., to faktycznie, jak wynika z art. 2 projektu (priority objectives), jego długoterminowym celem jest rok 2050 znany z innych dokumentów jako rok osiągnięcia neutralności klimatycznej. Do tego czasu gospodarka powinna być po transformacji i być zgodna z wymogami zrównoważonego rozwoju.

Zrównoważony rozwój w polskim prawie

Do polskiego porządku prawnego zasada zrównoważonego rozwoju została wprowadzona w 1997 r., jako norma konstytucyjna. Art. 5  Konstytucji RP stanowi, że „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swego  terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju". Konstytucja nie definiuje pojęcia zrównoważonego rozwoju. Rozumienie zasady zrównoważonego rozwoju zostało przybliżone w ustawie z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska Zgodnie z jej art. 3 pkt 50 jest to „taki rozwój społeczno - gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”.

Prawnik 4.0 dla zrównoważonego rozwoju

Rola ekspertów, w tym prawników, w zakresie zrównoważonego rozwoju, w tym osiągnięcia celów klimatycznych może okazać się kluczowa dla każdego uczestnika rynku.

To właśnie prawnicy zaczynają obecnie odgrywać zasadniczą rolę w opracowaniu i wdrażaniu polityk i instrumentów zrównoważonego rozwoju, wspomagając przedsiębiorców. Zaangażowanie prawnicze jest niezwykle istotne w świetle wyzwań związanych z przechodzeniem na zrównoważony model wzrostu. Przedsiębiorcy potrzebują otoczenia i wsparcia prawnego, które pomoże im przygotować się na przyszłość, na nowe obowiązki i prawa wynikające z przyszłych regulacji.

Nowoczesny prawnik, tzw, prawnik 4.0, wpierający gospodarkę 4.0, odgrywa coraz częściej rolę lidera we wdrażaniu celów zrównoważonego rozwoju. Przyszłość gospodarki, a tym samym ludzi i planety w dużej mierze zależy od ekspertów, w tym również ekspertów prawnych.

Połączenie znajomości regulacji z praktyką oraz wiedzą naukową oraz zapotrzebowania biznesu pozwala prawnikom stawić czoła wyzwaniom związanym z wdrożeniem zasad zrównoważonego rozwoju, ewolucji biznesu z poszanowaniem środowiska i skutecznym wdrażaniem procedur i polityk.

Kancelarie prawnicze coraz częściej angażują się w programy dotyczące środowiska i ładu korporacyjnego. Współpraca ekspertów z biznesem, organizacjami zrzeszającymi przedsiębiorców oraz administracją publiczną jest kluczowa dla promowania, wdrażania oraz stosowania zasad zrównoważonego rozwoju.

Realizacja celów zrównoważonego rozwoju będzie możliwa przy aktywnym zaangażowaniu się biznesu, instytucji i organizacji ze względu na skalę i poziom złożoności zagadnienia. Dlatego taka inicjatywa jak choćby „Lawyers for a Sustainable Economy” ogłoszona na szczycie Global Climate Action Summit w San Francisco w 2018 r. stanowi nie tylko inspirację, ale też przykład dobrej praktyki wartej nagłaśniania i powielania, bo tylko wspólna praca i działania na rzecz zrównoważonego rozwoju mogą zakończyć się sukcesem. Zmiany bowiem powstają w wyniku interakcji wielu zaangażowanych podmiotów działających solidarnie na rzecz transformacji. Jak trafnie napisał Ralf Fucks w swojej książce „Zielona rewolucja” niebagatelne znaczenie ma ustawienie odpowiednio zwrotnicy dając pociągowi dziejów wolną drogę w kierunku zrównoważonej nowoczesności.

E-book dostępny jest pod linkiem www.prawnik2030.pl/ebook